НПА

Тоолзуг Тоолай — Ушастый новый год. Шагаа-2023

Шагааның бирги сүзүү. Бүдүү айы.

Бүдүү айының утказы. Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үезин бүдүү айы дээр. Ынчан кижилер колдуунда өг-бүлезинге, ажы-төлүнүң төрел-дөргүлүнүң аразынга турар. Ажыл, өөредилге шагы доостурга-ла, Шагаага белеткенип кириптер.
Бүдүү айында кижилер бажыңын, аал-оранын, ажыл-албан черлерин аштап, арыглаар. Ону, аргалыг болза, айның 29-туң мурнунга чедир кылыр болза эки. Мынчан чоок төрел өг-бүлелер (акышкылыр, угбашкылар дээш оон-даа өске) шагаа чемин (ылаңгыя манчы, хуужуурну) ээлчежип демнежип кылыр. Шагаа чемин демнежип элбээ-биле кылырга, ол чыл эптиг-найыралдыг, демниг эртер, бай-байлак болур деп санаар.

Первое духовное творение Шагаа.
Бүдүү айы – Месяц перед Шагаа. В этот месяц все собираются дома, все должны находиться среди семьи, родных и близких. Взрослые после работы, младшие, освободившись от учебы и других занятий, все принимают участие в подготовке к Шагаа. Старшие в семье объясняют младшим обычаи и ритуалы, которые следует соблюдать во время проведения праздника. Необходимо провести очищение и освящение своей души, своего дома, разобрать запасы продуктов, приготовленных для Шагаа. За месяц до Шагаа все сообща, семьи братьев и сестер, дядья и тети лепят пельмени, манты, хуужуур (пирожки), готовят лапшу; все это замораживают и хранят до праздничных дней. Готовят много еды для угощения во время праздника Шагаа, чем ее больше, тем благодатнее будет на ступающий новый год, чем больше народу принимает участие в подготовке праздника, тем сплоченнее семья.

Шагааның бирги сүзүү – кыштың адак айы – Шагаага белеткел

Шагаага белеткенир үжен хонуктуң чымыштыг үезин кыштың адак айы дээр. Ынчан кижилер колдуунда өг-бүлезинге, ажы-төлүнүң төрел-дөргүлүнүң аразынга турар. Ажыл, өөредилге шагы доостурга-ла, Шагаага белеткенип кириптер.

Кыштың адак айында  кижилер бажыңын, аал-оранын, ажыл-албан черлерин аштап, арыглаар. Ону, аргалыг болза, айның 29-туң мурнунга чедир кылыр болза эки. Мынчан чоок төрел өг-бүлелер (акышкылыр, угбашкылар дээш оон-даа өске) шагаа чемин (ылаңгыя манчы, хуужуурну) ээлчежип демнежип кылыр. Шагаа чемин демнежип элбээ-биле кылырга, ол чыл эптиг-найыралдыг, демниг эртер, бай-байлак болур деп санаар.

Шагааның ийиги сүзүү. Саң салыры.

Саңның ыдыктыг утказы
Үе-дүптен тура тывалар бойдус-биле чолукшужар (амыр-менди солчур), аңаа хүндүткел илередип саң салыр чаңчылдыг. Саң салыр деп сүзүктү тыва чон кончуг харыысалгалыг деп көрүп чоруур. Саңны бир черге аржааннап азы аңнап, чер азы даг, тайга-сын дагаанда, кандыг-бир улуг үүле бүдүрерде, ол ышкаш Шагаа дүшкенде салыр. Саң салыры дээрге өгнүң эр ээзиниң бодунуң болгаш өг-бүлезиниң мурнундан бойдус-биле, тодаргайлаарга, Дээр Ада болгаш Ие Чер-биле чолукшулгазы база барык чажыт сымыраныг чугаазы болур.
Төөгүден алырга, тывалар Шагаада улуг-биче ийи саң салып келген. Улуг саңны эр кижи, бичезин кыс кижи салыр. Шагаа саңын колдуунда өг-бүле аайы-биле кыпсыр. Бир эвес ара-аразында эптиг-чөптүг болза, чамдыкта кожа аалдар азы чамдык таныш-көрүш улус бөлүктежип саң салып чораан.

Улуг саң. Улуг саңны аалдан хоорук черге салыр. Чүге дээрге Дээр-Деңгер эр кижини угундан «дөңге орар аңчы, төре баштаар чолдуг» кылдыр чаяаган, ынчангаш ооң ажыл-ижи чүгле аал коданы-биле кызыгаарлаттынмас. Эр кижиниң өг-бүлезиниң амыдыралы, эрге-ажыы, төре сайзыралынга киржилгези, чаш салгалының салым-хуузу ооң угаанындан болгаш ажыл-херээнден билдинер дээр. Улуг саңны эр кижи салыр деп билиишкинниң сүзүктүг утказы ол. Улуг саң салыр чер ук төөгүден доктаамал болур. Чаа черге көжүп келген болза, эки эптиг черни баш бурунгаар дөзевилээр. Саңны өг-бүлениң эр кижилериниң күсели азы төрел улустуң сагып чаңчыккан аайы-биле аал хаяазынга азы оон ырак (чоок) бедик дөң (даг,тайга) эдээнге (эктинге) салып турар. Саң салыр чер мал-маган, кижилер шоолуг баспас арыг чер болза улам эки. Саң салыр дески черни шилээш, аңаа калбак даштар салып алыр. Саңның узун-дооразы 50-60 см, хевири колдуунда конус хевирлиг болур. Тургузуп каан саңның аразынче баш бурунгаар арыг тос, артыш киир суп алыр. Дээжи киир салыр черлерни база демдеглеп алыр.
Биче саң. Биче саңны аалдың кыс ээзи өг эжииниң мурнунга салыр. Чүге дээрге кыс кижини бойдус өг-бүлезинге «хүн дег» чырыкты, чылыгны, ынакшылды сүзүктеп хайырлап чоруур кылдыр чаяаган. Кыс улустуң саңы өгнүң эжиинден биче-ле ырак (3-4 м) болур, хемчээлиниң аайы-биле бичежек болур. Саңның баарынга ак энчек салыр. Кыс улустуң саңынга чүгле артыш-биле саржаг каап кыпсыр. Ие кижи энчек кырынга олуруп алгаш, оран-делегей, аал-чурт ээлеринге үш катап тейлээр. Ооң соонда бичии ажы-төлү тейлээр.

От-чаяачыга Дээжи өргүүрүнүң ужурлары. Шагаа саңын салыр езулал тыва черге эртенги хүннүң херели аалдың коданынга дээй бээри-биле эгелеп турган. Саңның чаяачы одун өг-бүлениң ээзи хөгжүткеш, Шагаа чеминиң Дээжизин шымчыңнап өргүп эгелээр. От-чаяачының ээзинге чалбарыыр, четтиргенин, өөрүшкүзүн, дилээн илередир. Ону сагыжы, чугаазы, йөрээли-биле-даа илередип болур. Суук чемни (сүттү, шайны, араганы) отче саара кутпас, чүгле дамдызын өргүүр.
Бойдус-биле чолукшууру. От-чаяачыга чүдээн соонда, чаа чылдың адын адап, өөрүшкүнү илередип, чаа чылдың бир дугаар үнген хүнүнче углай сүт чажып, ону чалбарып уткуур. Дээр Ада, Чер Ие-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп чолукшужар, оларга чалбарыыр, мактал, йөрээл сөстерни хайырлаар. Оон ыңай бодунуң төрээн чер-чуртунуң ээлеринге, үргүлчү эртип-дүжүп, байлаан ажыглап турар арт-сынының, тайга-таскылының, хем-суунуң ээлериниң аттарын адап оларга чалбарыыр. Оран-делегей, оът-ыяш, чер-чурт ээлери-биле чолукшужарда, ол ышкаш буруузун миннирде азы олардан өршээл, кежик дилээрде, саң салган черден бичии хаажы черге чедип келгеш, эр кижи бөргүн ужулгаш база курун чежип, ону эктинге салып алгаш, ак энчек кырынга олуруп алыр.

Амгы үеде үндезин тыва саң салыр езулал тибет буддизмниң чамдык чүүлдери-биле дыка холужуп турар. Чижээ, оларга Шагаа хүнүн шактап, минуталап, харын-даа секундалап үндүр санаары; Шагаа уткууру дээрге Будданы болгаш буддизмниң камгалакчыларын ак чем-биле хүндүлээри; отче багай сагыжын, хирлиг пөс октаар дээн чижектиг дээш оон-даа өске чүүлдер хамааржып турар. Ынчап кээрде, кандыг чаңчылды азы езулалды сагыыры кижиниң бодунуң шилилгези бооп кээр-дир.

Шагааның үшкү сүзүү. Чолукшууру

Бойдус-биле чолукшууру доозулган соонда, кижилер бот-боттары-биле «Шаг чаагай, шагаа чаагай!» деп амырап чолукшужар. Дээжи артыын төндүр чиггеш, саңны хүнгээр үш катап долгангаш, чанып чоруптар. Аалга эр кижилерни ие кижи бодунуң саңының чанынга уткуп алыр. Ада-ие улус энчек кырынга олуруп алгаш, 3 катап тейлээш, өөнче (бажынынче) кире бээр. Саң салган соонда, чаа хүн хөөреп кээрге, чолукшуур деп езулал эгелей бээр. Ол дээрге кижилерниң бот-боттарынга хүндүткел, аас-кежик илереткен байыр чедириишкини болур. Бот-боттарынга байыр чедиржирде, хар-назын, төрел-дөргүл барымдаалаар. Аныяк назылыг улус улуг улуска байыр чедирер. Өг-бүлеге болза, уруглары баштай ачазы, ооң соонда авазы, улуг акылары болгаш угбалары-биле чолукшужар. Төп Азияның көшкүн чоннары ашак-кадай улусту чаңгыс кижи деп көөр, ынчангаш олар чолукшушпас дээр.

Эге хүнде чолукшужар улус. Шагааның эге хүнүнде өг-бүле улус эң-не улуг назылыг өгбезинге (төрелинге) чедип, кадак тудуп чолукшуур, белек-селээн сунар, ооң йөрээл-сөзүн алыр. Өгбе кижиниң чурттап турар чериниң ырак-чоогун барымдаалавас, албан чедер. Дараазында ада-иезиниң аалынга чедер. Ылаңгыя эрги чылда төрүттүнген чаш төлүн оларга сүзүктедип алыр.

Ийиги хүнде чолукшужар улус. Шагааның ийиги хүнүнде аңгы өг-бүлелиг алышкы-халышкы, угбашкы-дуңмашкы улус ажы-төлүн эдерткеш, бот-боттары удур-дедир аалдажып чолукшужар, Шагаа чемин чооглажыр, маажым хөөрежир.
Өгбези, ада-иези, чоок төрелдери-биле чолукшужары кончуг ханы сүзүк. Бо сүзүк кижилерниң «амыдырал» деп билиишкинни үнелеп, ооң эки байдалы өг-бүле, төрел аймак бүрүзүнүң ара-аразында эп-чөптүг харылзаазындан, ак сагыжындан, арын-нүүрүнден, чүткүлүнден дөстелир деп угааганының илерээшкини болур. Ынчангаш бо сүзүктү Шагааның эң баштайгы хүннеринде ужуктап-сыптааш, доңнап турары ол.

Үшкү хүнде чолукшужар улус. Үш дугаар хүнде Шагаа байырлалы өг-бүле, төрел кызыгаарындан үнүп, кожа-хелбээ, өңнүк-тала улустарже тарап, бүгү чоннуң найырынче шилчиир. Бүгүдениң чолукшулгазының ыдык утказы үстүнде айытканы ышкаш болза-даа, оон делгемчип, чончу, ниитилелчи деп утка-шынарже кирер. Шагааның үш сүзүктүг хүнү эрткенде, албан черлериниң аныяктары эң улуг назылыг кижиге кадак сунуп, ооң-биле чолукшужар, йөрээлин, чагыын алыр. Оюн-тоглаа, мөөрейлер бүдүн ай дургузунда үргүлчүлээр.

Чолукшуурунуң чуруму. Чолукшуурда, бичии назылыг кижи холдарының адыштарын өрү көрүндүр, улуг кижи куду көрүндүр сунчур. Бо дээрге улуг кижиниң талазындан «бичии кижиге эки сеткил күзеп тур мен», бичии кижиниң талазындан «улуг кижиниң кежиин хүлээвишаан, кезээде дузалажып чорууйн» дээн уткалыг. Чолукшужуп турар улус куспакташпас, чүгле адыштарын азы билектерин дегзи аарак сөлежир. Бичии чаш уругларының бажының тейин улуг кижи чыттап болур.
Кадак сунуп чолукшуурда, ону ийи деңге сыккаш, аскын чолукшуп турар кижизинче көрүндүр сунар. Ол дээрге «аас-кежик силерде болзун!» дээни ол. Кадакты алгаш, дүргеш, хойлап алыр (тыва тоннуг болза) азы бедик хир чок черге, бирле болза, ийи эктинге салып алыр. Кадак сунары тускай езулал болганда, туруп кээп, тонун (костюмун) өөктээш, курун куржангаш хүлээп алыр. Өгбе кижи кадакты олура хүлээп ап болур.

Кадак азы белек бээрде ийи холдап сунар. Ону алырда база ындыг: ийи холдап алгаш, хаваанга үстүргеш, тускайлаан черге салып алыр.
Аныяк кижи чолукшуп тура, «Шаг чаагай!» дээрге, улуг кижи «Шагаа чаагай!» деп харыылаар. Шагаа үезинде таварышкан улус база-ла:

— Шаг чаагай!
— Шагаа чаагай! — деп, удур-дедир чолукшужар.